1. Pojęcie, istota i rodzaje restrukturyzacji.

Pod pojęciem restrukturyzacji należy rozumieć gwałtowne zmiany w aktywach, pasywach lub organizacji przedsiębiorstwa. Podstawowym celem restrukturyzacji jest stworzenie przesłanek do wzrostu wartości przedsiębiorstwa. Restrukturyzacja jest równoważna z transformacją, a postępowanie restrukturyzacyjne wobec przedsiębiorców reguluje ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2019 r. poz. 243).

Najważniejsze skutki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego to: zawieszenie egzekucji, możliwość odzyskania zaufania i pozyskania kapitału lub finansowania.

Zgodnie z art. 2 Prawo Restrukturyzacyjne, restrukturyzację przeprowadza się w następujących postępowaniach restrukturyzacyjnych:

1) postępowaniu o zatwierdzenie układu;

2) przyspieszonym postępowaniu układowym;

3) postępowaniu układowym;

4) postępowaniu sanacyjnym.

Istota postępowania restrukturyzacyjnego sprowadza się do próby uniknięcia ogłoszenia upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, a w przypadku postępowania sanacyjnego - również przez przeprowadzenie działań sanacyjnych, przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli.

Przepisy ustawy Prawo restrukturyzacyjne stosuje się do:

1) przedsiębiorców w rozumieniu art. 43¹ k.c.

2) spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej;

3) wspólników osobowych spółek handlowych ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem;

4) wspólników spółki partnerskiej.

1. Uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne.

1. Informacje ogólne.

Wprowadzone w ramach tarczy 4.0 uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne jest nowym typem postępowania oraz tymczasowym rozwiązaniem, które ma obowiązywać do 30 czerwca 2021 r. Po tym czasie wejść w życie ma bardziej kompleksowa nowelizacja prawa restrukturyzacyjnego.

Uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne ma na celu udzielenie pomocy w spłacie już istniejących zobowiązań w znacznie mniej sformalizowanej procedurze wypełniającej lukę, która istniała w związku z wprowadzeniem do porządku prawnego rozwiązań czasowo zawieszających obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli stan niewypłacalności powstał w związku z pandemią COVID-19. 22

Nowy tryb postępowania restrukturyzacyjnego jest dostępny dla każdego przedsiębiorcy zagrożonego niewypłacalnością, przy czym nie jest konieczne wykazanie, że trudna sytuacja finansowa została spowodowana epidemią COVID-19. W celu skorzystania z ochrony przewidzianej w uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym przedsiębiorca powinien zawrzeć w pierwszej kolejności odpowiednią umowę z doradcą restrukturyzacyjnym, którego zadaniem jest nadzorowanie prawidłowości przebiegu postępowania i umożliwienie jego sprawnego przeprowadzenia. Następnie przedsiębiorca powinien zamieścić w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (MSiG) ogłoszenie o otwarciu uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego, w efekcie czego uzyskuje ochronę przed niektórymi działaniami swoich wierzycieli. Podkreślić należy, że jeżeli otwarcie uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego prowadziłoby do pokrzywdzenia wierzycieli, wówczas sąd restrukturyzacyjny może uchylić, na wniosek pokrzywdzonych wierzycieli, skutki dokonanego ogłoszenia. W takiej sytuacji nieuczciwy dłużnik może ponosić także odpowiedzialność odszkodowawczą.

art. 15 Tarczy 4.0

1. Do dnia 30 czerwca 2021 r. podmiot, do którego stosuje się przepisy ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. z 2020 r. poz. 814), który zawarł z doradcą restrukturyzacyjnym umowę, o której mowa w art. 210 tej ustawy, może obwieścić w Monitorze Sądowym i Gospodarczym o otwarciu postępowania o zatwierdzenie układu prowadzonego w oparciu o przepisy ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne znajdujące zastosowanie do postępowania o zatwierdzenie układu ze zmianami wynikającymi z poniższych przepisów.
2. Obwieszczenia, o którym mowa w ust. 1, każdy z uprawnionych może dokonać tylko jednokrotnie.
3. Obwieszczenie, o którym mowa w ust. 1, zawiera imię i nazwisko dłużnika albo jego nazwę, miejsce zamieszkania albo siedzibę, adres oraz numer PESEL albo numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku ich braku dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację, oświadczenie o otwarciu postępowania o zatwierdzenie układu, imię i nazwisko nadzorcy układu albo nazwę spółki handlowej będącej nadzorcą układu oraz odpowiednio numer licencji nadzorcy układu albo numer spółki w Krajowym Rejestrze Sądowym oraz wskazanie dnia układowego.
4. O dokonaniu obwieszczenia, o którym mowa w ust. 1, nadzorca układu zawiadamia sąd właściwy do rozpoznania wniosku o zatwierdzenie układu, o którym mowa w art. 219 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne, w terminie 3 dni od jego dokonania.
5. Obwieszczenie, o którym mowa w ust. 1, może być dokonane po przygotowaniu przez dłużnika propozycji układowych oraz spisu wierzytelności, spisu wierzytelności spornych i przekazaniu ich nadzorcy układu.

Wynagrodzenie doradcy restrukturyzacyjnego ustala się indywidualnie w zawartej przez strony umowie, przy czym w przypadku mikro i małych przedsiębiorców jest ono limitowane do górnej granicy 15% sumy wierzytelności, a w przypadku odmowy zatwierdzenia układu lub umorzenia postępowania – dwukrotności wysokości wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale tj. około 10 300,00 zł.

2. Ochrona dłużnika.

Uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne nie jest w pełni samodzielnym trybem, ale swoistą modyfikacją funkcjonującego od 2016 r. postępowania o zatwierdzenie układu. Najważniejsza różnica wprowadzona na mocy „tarczy 4.0” polega na udzieleniu ochrony dłużnikowi przed prowadzeniem postępowań egzekucyjnych oraz wypowiedzeniem mu kluczowych, z punktu widzenia prowadzonego przedsiębiorstwa, umów już na etapie postępowania przedsądowego, w tym m.in. zawartych umów kredytu. Ochrona ta jest udzielana już w związku z zamieszczonym w MSiG ogłoszeniem, a zatem nie jest konieczne uzyskanie wcześniejszej aprobaty sądu restrukturyzacyjnego dla jej uzyskania.

W zamian za udzielenie ochrony dłużnik zostaje ograniczony w możliwości dysponowania majątkiem swojego przedsiębiorstwa, może dokonywać jedynie tzw. czynności zwykłego zarządu. Oznacza to, że jeżeli przedsiębiorca chciałby dokonać czynności wykraczających poza tzw. zwykły zarząd np. sprzedać jedną z nieruchomości stanowiących jego środek trwały, zawrzeć umowy lub istotnie zmienić warunki handlowe umowy z kluczowymi kontrahentami, będzie musiał uzyskać zgodę doradcy restrukturyzacyjnego.

Dłużnik ma 4 miesiące, licząc od dnia obwieszczenia w MSiG, na przeprowadzenie całej procedury restrukturyzacyjnej tj. przygotowanie propozycji układowych oraz ich zaakceptowanie przez wierzycieli. W myśl art. 217 ust. 1 ustawy Prawo restrukturyzacyjne – Układ jest przyjęty, jeżeli za jego przyjęciem wypowie się większość wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem. Następnie podlega on zatwierdzeniu przez sąd i jest realizowany przez dłużnika pod nadzorem doradcy restrukturyzacyjnego.

art. 20 Tarczy 4.0

1. Postępowanie o zatwierdzenie układu umarza się z mocy prawa, jeżeli w terminie 4 miesięcy od dnia dokonania obwieszczenia nie wpłynie do sądu wniosek o zatwierdzenie układu.
2. Na wniosek dłużnika, wierzyciela albo innej osoby mającej w tym interes prawny, sąd wydaje postanowienie stwierdzające umorzenie postępowania z mocy prawa.

Korzyściami płynącymi z otwarcia restrukturyzacji w przypadku najpopularniejszego modelu postępowania restrukturyzacyjnego (przyspieszonego postępowania układowego) są m.in.:

− zakaz potrąceń wzajemnych wierzytelności;

− niedopuszczalności wypowiedzenia przez wynajmującego lub wydzierżawiającego umowy najmu lub dzierżawy lokalu lub nieruchomości, w których jest prowadzone przedsiębiorstwo dłużnika bez zezwolenia rady wierzycieli;

− zawieszenie z mocy prawa postępowań egzekucyjnych, wszczętych przed dniem otwarcia postępowania;

− ograniczenia w postępowaniu egzekucyjnym.

1. Pomoc w ramach tarczy antykryzysowej i tarczy finansowej a zawarcie układu w postępowaniu restrukturyzacyjnym.

Zakazy prowadzenia działalności w poszczególnych branżach, wprowadzone rozporządzeniami Ministra Zdrowia w związku ze stanem zagrożenia epidemicznego, a następnie stanem epidemicznym, odczuwane są przez niemal wszystkich przedsiębiorców w Polsce. Przedsiębiorcy, którym uniemożliwiono lub znacznie ograniczono możliwość prowadzenia działalności gospodarczej mogą skorzystać z następujących narzędzi wsparcia:

1. Pomocy publicznej w ramach „tarczy antykryzysowej”.
2. Pomocy publicznej w ramach subwencji i programów wsparcia z Polskiego Funduszu Rozwoju (PFR) – tzw. „tarcza finansowa”.
3. Restrukturyzacji (sądowa lub pozasądowa). 1) „Tarcza antykryzysowa” a restrukturyzacja sądowa.

2) „Tarcza finansowa” PFR a restrukturyzacja sądowa.

Nie wszystkie z nich można jednak zastosować łącznie.

W obecnym stanie prawnym możliwość skorzystania z pomocy publicznej w ramach „tarczy antykryzysowej” uwarunkowana jest m.in. brakiem przesłanek do ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy, przy czym badany jest stan na chwilę składania wniosku.

Należy przy tym pamiętać, że ustawa antycovidowa zawiesiła bieg 30-dniowego terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeśli podstawa do jej ogłoszenia powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu COVID-19. Ustawa nie wprowadza przy tym zakazu łączenia restrukturyzacji sądowej z ustanawianymi formami pomocy. Przedsiębiorca może więc skorzystać zarówno ze wszystkich programów wsparcia przewidzianych ustawą antycovidową i jednocześnie próbować zrestrukturyzować swoje zobowiązania w procedurze przewidzianej prawem restrukturyzacyjnym.

Odmiennie kwestia ta wygląda w odniesieniu do subwencji i innych form wsparcia wypłacanych przez Polski Fundusz Rozwoju (PFR). Regulamin „tarczy finansowej” PFR tak dla mikro, małych, średnich, jak i dużych przedsiębiorców, przewiduje wymóg nieistnienia w obrocie prawnym postanowienia sądu o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego oraz postanowienia o zatwierdzeniu układu. 

Co więcej, w przypadku MŚP, brak takich postanowień w okresie co najmniej 12 miesięcy stanowi warunek możliwości umorzenia części uzyskanej subwencji.

Ustawodawca daje przedsiębiorcom możliwość skorzystania z rozwiązań, które w ich konkretnej sytuacji będą najbardziej adekwatne. Można z jednej strony połączyć formy pomocy przewidziane „tarczą antykryzysową” z formalną restrukturyzacją sądową, z drugiej strony nie jest wykluczone połączenie wsparcia ze środków zarówno z ”tarczy antykryzysowej”, jak i „tarczy finansowej”, z próbą podjęcia nieformalnych rozmów z wierzycielami.

To, jakie formy wsparcia powinny znaleźć zastosowanie, czy i jak skonstruować plan restrukturyzacyjny, wymaga szerszej i indywidualnej analizy sytuacji prawnej każdego przedsiębiorcy.

1. Obowiązki zarządu w sytuacji zagrożenia upadłością.

Na skutek braku nowych klientów lub kontrahentów bądź znacznego spadku sprzedaży wyrobów i usług zdarza się, że przedsiębiorcy nie są w stanie na bieżąco realizować swoich zobowiązań pieniężnych. Sytuacja ta powoduje powstanie dodatkowych obowiązków wobec zarządu w szczególności – zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości po ziszczeniu się odpowiednich przesłanek.

Schemat postępowania:

− pierwszym krokiem jest zbadanie sytuacji finansowej przedsiębiorstwa w kontekście zaistnienia przesłanek do ogłoszenia upadłości;

− konieczna jest także analiza przyczyn i momentu wystąpienia stanu niewypłacalności;

− w przypadku gdy zagrożenie upadłością powstało na skutek obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 to terminy do zgłoszenia wniosku o upadłość nie rozpoczynają biegu lub ich bieg zostaje przerwany do czasu ustania tego stanu. Członkowie zarządu mają wtedy więcej czasu na podjęcie działań zapobiegawczych.

art. 21 ustawy Prawo upadłościowe

1. Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości.
2. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek, o którym mowa w ust. 1, spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami.

2a. W przypadku ustanowienia zarządu sukcesyjnego obowiązek, o którym mowa w ust. 1, spoczywa na zarządcy sukcesyjnym. Jeżeli podstawa do ogłoszenia upadłości wystąpiła przed ustanowieniem zarządu sukcesyjnego, termin do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości biegnie od dnia, w którym został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez zarządcę sukcesyjnego nie wymaga zgody osób, na rzecz których działa zarządca sukcesyjny. 

3. Osoby, o których mowa w ust. 1-2a, ponoszą odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek niezłożenia wniosku w terminie określonym w ust. 1 lub 2a, chyba że nie ponoszą winy. Osoby te mogą uwolnić się od odpowiedzialności, w szczególności jeżeli wykażą, że w terminie określonym w ust. 1 lub 2a otwarto postępowanie restrukturyzacyjne albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu.

3a. W przypadku dochodzenia odszkodowania przez wierzyciela niewypłacalnego dłużnika domniemywa się, że szkoda, o której mowa w ust. 3, obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności tego wierzyciela wobec dłużnika.

4. (uchylony).
5. Osoby, o których mowa w ust. 1-2a, nie ponoszą odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał w czasie prowadzenia egzekucji.

Członkowie zarządu, którzy w terminie nie zgłoszą wniosku o ogłoszenie upadłości narażają się na możliwość poniesienia odpowiedzialności osobistej za zobowiązania spółki, a także odpowiedzialności karnej z tego tytułu oraz możliwość orzeczenia wobec nich zakazu sprawowania funkcji w zarządzie w przyszłości. Są to dotkliwe konsekwencje, dlatego należy zachować szczególną ostrożność w przypadku pojawienia się trudności z płynnością finansową.

art. 299 KSH

• 1. Jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania.
• 2. Członek zarządu może się uwolnić od odpowiedzialności, o której mowa w § 1, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu wierzyciel nie poniósł szkody.
• 3. Przepisy §1 i §2 nie naruszają przepisów ustanawiających dalej idącą odpowiedzialność członków zarządu.
• 4. Osoby, o których mowa w § 1, nie ponoszą odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał w czasie prowadzenia egzekucji.

Wskazuje się przy tym na szereg różnic między osobistą odpowiedzialnością wspólników spółek osobowych, a posiłkową odpowiedzialnością członków zarządu sp. z o.o., regulowaną w omawianym przepisie (A.J. Witosz, Odpowiedzialność..., op. cit., s. 66): 27

1) zasada subsydiarności odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki nie stoi na przeszkodzie pozwaniu ich (nawet razem ze spółką), zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna;

2) wyrokowi uzyskanemu przeciw spółce osobowej można nadać klauzulę wykonalności również przeciw wspólnikom odpowiadającym za zobowiązania spółki całym majątkiem (art. 778¹ k.p.c.), co nie jest dopuszczalne wobec członków zarządu;

3) brak jest okoliczności wyłączających abstrakcyjną odpowiedzialność wspólników spółek osobowych na wzór wyłączeń przewidzianych w przepisie art. 299 k.s.h.

Istotne problemy wiążą się z ustaleniem charakteru prawnego odpowiedzialności członków zarządu, w przypadku gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna. W literaturze i orzecznictwie ma miejsce zderzenie kilku koncepcji. Wśród dwóch najbardziej popularnych, jedna przyjmuje odszkodowawczy charakter, druga zaś charakter gwarancyjny (względnie quasi-gwarancyjny).

W przypadku przyjęcia tezy, że odpowiedzialność zawarta w regulacji art. 299 k.s.h. miałaby mieć charakter odpowiedzialności odszkodowawczej, należałoby przyjąć, że:

1) na wierzycielu spoczywa ciężar udowodnienia zdarzenia sprawczego szkody (bezskuteczności egzekucji), samej szkody i jej wysokości oraz związku przyczynowy między tymi zdarzeniami;

2) wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia nie tylko wyrównania straty, lecz także utraconych korzyści (zasada pełnego odszkodowania);

3) dłużnik nie jest uprawniony do podnoszenia zarzutów, które ewentualnie mogą przysługiwać spółce, lecz z których spółka ta nie skorzystała (między innymi zarzut nieistnienia zobowiązania).

Zaś w przypadku drugiej koncepcji, istota problemu sprowadza się do zabezpieczenie określonego rezultatu, który zależy bezpośrednio od spełnienia świadczenia przez dłużnika na rzecz beneficjenta gwarancji, jednak w przypadku art. 299 k.s.h. quasi-gwarancyjna odpowiedzialność ma wynikać nie z umowy, lecz z ustawy. Za przyjęciem opisanego wyżej charakteru odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. wskazano dwie przesłanki (tak SN w uzasadnieniu wyroku z dnia 18 kwietnia 2007 r., V CSK 55/07, LEX nr 251525):

1) po pierwsze, fakt odpowiadania członków zarządu za zobowiązania spółki, co zakłada istnienie związku (mającego normatywny charakter) między ich odpowiedzialnością a istnieniem tego zobowiązania w chwili nieuregulowania przez wierzyciela zaspokojenia z majątku spółki;

2) po drugie, fakt istnienia konieczności wykazania bezskuteczności egzekucji prowadzonej przeciwko spółce, co jest równoznaczne z przeprowadzeniem dowodu nieotrzymania świadczenia od dłużnika.

Możliwe działania zapobiegawcze:

− Złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości powinno być ostatnią opcją, która jest brana pod uwagę. W pierwszej kolejności należy rozważyć pozyskanie dofinansowania z innych dostępnych źródeł, np. dokapitalizowanie spółki przez wspólników, zaciągnięcie kredytu lub spieniężenie posiadanego majątku;

− Wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego może również okazać się korzystną alternatywą. Tzw. tarcza 4.0 wprowadziła w tym celu nowy typ postępowania restrukturyzacyjnego, tzw. uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne.

− Konieczna jest też analiza możliwości skorzystania z pomocy na podstawie tzw. tarcz antykryzysowych. Niestety spełnianie przesłanek do ogłoszenia upadłości zasadniczo uniemożliwia skorzystanie z pomocy.

Restrukturyzacja pozasądowa zobowiązań publicznoprawnych a pomoc publiczna.

Pandemia COVID-19 wymusiła na wielu przedsiębiorcach całkowite lub częściowe wstrzymanie prowadzenia działalności operacyjnej, przy jednoczesnej konieczności ponoszenia kosztów stałych, a także regulowania zobowiązań publicznoprawnych. W przypadku umów z kontrahentami prywatnymi, często zawierane są porozumienia odraczające termin płatności zobowiązania lub rozłożenie go na raty. W przypadku zobowiązań publicznoprawnych działania te wymagają przeprowadzenia oficjalnej procedury. Przedsiębiorcy mogą bowiem skorzystać ze specjalnych ułatwień przygotowanych przez państwo w tzw. tarczach antykryzysowych, a także z innych narzędzi, dostępnych już wcześniej narzędzi.

Wybór odpowiedniej drogi powinna poprzedzać weryfikacja, czy podmiot spełnia wymogi dla uzyskania konkretnego rodzaju pomocy.