Żegluga po morzach i oceanach zawsze niosła ze sobą niebezpieczeństwa. Były to nieokiełznane siły natury i działalność rozbójników morskich, czyli piratów. W XII wieku kupcy północnych Niemiec i żeglarze, pływający po Morzu Północnym i po Bałtyku starali się współpracować ze sobą, chcąc uczynić żeglugę w miarę bezpieczną. To jednak nie wystarczało. Z inicjatywy, założonej przez księcia Henryka Lwa w 1158 roku w Lubece,
w połowie XIII wieku zaczęły się tworzyć zalążki organizacji zrzeszającej miasta zainteresowane nie tylko prowadzeniem bezpiecznej żeglugi związanej z ochroną towarów i bezpieczeństwem żeglujących, ale i organizowaniem wymiany handlowej pomiędzy ośrodkami leżącymi w basenie Morza Bałtyckiego a Europą Zachodnią. Lubeka od 1294 roku stała się głównym miastem Związku Hanzeatyckiego.
Swój największy rozkwit przeżywała Hanza w I poł. XV wieku. Obejmowała swoim działaniem ok. 200 miast leżących na terenie państewek: niemieckich, flandryjskich, angielskich, skandynawskich, polskich. Niektóre z nich położone były w znacznych odległościach od morza (np. Toruń, Wrocław czy Kraków). By sprawniej funkcjonować Hanza podzieliła się na cztery grupy - kwartały: wendyjski (z głównym ośrodkiem Lubeką), nadreński (z Kolonią na czele), saski (z Brunszwikiem) i prusko-inflancki (z Gdańskiem). Posiadała swoje kantory kupieckie w Brugii, w skandynawskim Bergen, Londynie i Nowogrodzie Wielkim oraz skromniejsze kupieckie faktorie w wielu miastach. Zakon Krzyżacki był również członkiem Hanzy.
W najważniejszych sprawach tego związku, decyzje podejmowali przedstawiciele miast na odbywających się przeważnie w Lubece ogólnych Zjazdach Hanzy. Dotyczyły one m.in.: wojny lub pokoju, działań represyjnych wobec wrogów Hanzy, ratyfikacji przywilejów handlowych, spraw finansowych, przyjmowania nowych miast, wykluczania nieposłusznych członków, taktyki negocjacji z miastami czy władcami różnych państw, ograniczeń i nakazów dla członków Hanzy. Oczywiście ważną rolę odgrywały też zjazdy regionalne, które odbywały się na terenie poszczególnych kwartałów.
Hanza potrafiła toczyć zwycięskie wojny (m.in. z Danią czy Anglią i Francją), a jej działania wobec konkurentów oraz uzyskanie licznych przywilejów doprowadziły do zmonopolizowania handlu morskiego w tej części Europy. Wymiana gospodarcza miedzy Wschodem
i Zachodem za pośrednictwem członków Hanzy przynosiła im wielkie zyski i powodowała rozwój miast, kupiectwa, technologii, lepszy przepływ informacji, wprowadzenie nowych rozwiązań w obrocie finansowym.
Jednak w II połowie XV wieku pozycja Hanzy zaczęła się obniżać. Wprowadzenie prawa wolnej działalności na Bałtyku, zamknięcie kantoru w Nowogrodzie oraz wzrastająca nowoczesna konkurencja niderlandzka i angielska czy późniejsze utraty przywilejów skandynawskich i angielskich oraz coraz liczniejsze uniezależnianie się miast od hanzeatyckiej polityki, doprowadziły do powolnego zaniku wspólnoty tej organizacji, a w konsekwencji do jej upadku. W 1669 roku w Lubece odbył się ostatni Zjazd Hanzy. Wzięło w nim udział 6 miast: Lubeka, Brema, Brunszwik, Hamburg, Kolonia i Gdańsk. Mimo, że nigdy nie nastąpiło oficjalne rozwiązanie Hanzy, to jej rozpad w praktyce stał się faktem.
Gdańsk od początku swojej przynależności do Związku Hanzeatyckiego wykazywał bardzo dużą aktywność. Jego przedstawiciele brali udział w zjazdach regionalnych (którym od pewnego czasu będzie przewodniczył) oraz ogólnych, przedstawiając swoje problemy i angażując się w rezultaty postanowień Hanzy w tym gospodarcze i polityczne. Czasami postanowienia Hanzy były dla Gdańska zbyt restrykcyjne (np. zakaz sprzedaży statków armatorom spoza Związku Hanzeatyckiego). Wybuch i przebieg wojny trzynastoletniej (1454-1466) wraz z powrotem Gdańska do Korony, otrzymanie licznych przywilejów od króla Kazimierza Jagiellończyka, zwiększająca się wymiana towarów z Niderlandami spowodowały, że Gdańsk coraz bardziej zaczął się oddalać od działań prohanzeatyckich na rzecz budowy swojej nowej, silnej, w miarę niezależnej pozycji rozwijającego się miasta w państwie polskim.
W 1980 roku w Holandii, w Zwolle, chcąc kontynuować tradycje średniowiecznej Hanzy przedstawiciele wielu miasta (podobnie jak przed wiekami) zdecydowali się założyć organizację pod nazwą Nowa Hanza, z prezydentem zawsze pochodzącym z Lubeki, w celu wzajemnej współpracy kulturalnej, gospodarczej, społecznej i wspólnego promowania przeszłości i teraźniejszości. Co roku odbywają się dni Hanzy w poszczególnych miasta, będących członkami Nowej Hanzy.
W czerwcu 2024 roku Dni Hanzy odbędą się w Gdańsku.
Autor: Stanisław Sikora
